Prezydent RP Ignacy Mościcki, premier Kazimierz Bartel, marszałek Józef Piłsudski, prymas Polski kardynał Aleksander Kakowski i inne ważne osobistości, a z nimi pięć i pół miliona najmłodszych Polaków. Wśród nich dzieci z Jelnej, Judaszówki, Sarzyny, Woli Zarczyckiej, Tarnogóry, Łętowni, Wólki Łętowskiej, Rudy i Łukowej. W 1926 roku wszyscy podpisali „Polską Deklarację o Podziwie i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych”.

Deklaracja o podziwie i przyjaźni

Przedsięwzięcie zainicjowała Polsko-Amerykańska Izba Handlowa i Towarzystwo Polsko-Amerykańskie. Pretekstem była obchodzona w 1926 roku w USA 150. rocznica parafowania Deklaracji Niepodległości. Z tej okazji naród polski złożył narodowi amerykańskiemu oryginalny prezent – życzenia, pod którymi podpisała się jedna piąta populacji Polaków. Akcja na terenie RP trwała osiem miesięcy. Ostatecznie powstał zbiór liczący ponad 30 tysięcy stron w 111 tomach (w tym jedna teka kart nieoprawnych i 1 tom przewodnika po kolekcji). Wysłano je do USA i przekazano w Białym Domu ówczesnemu prezydentowi Calvinowi Coolidge. Polacy w ten sposób dziękowali Amerykanom za wsparcie dla planów odbudowy Polski, pomoc ekonomiczną, finansową i żywnościową. Po pierwszej wojnie światowej rząd USA przekazał nam pomoc wartą dziś kilka miliardów dolarów. Księgi z podpisami zachwycają również pod względem graficznym. Winiety ówczesnych województw zdobili wybitni artyści: Zofia Stryjeńska, Władysław Skoczylas, Ferdynand Ruszczyc, Stanisław Czajkowski i kilku innych. Na wielu arkuszach rysowano budynki, pomniki historii, herby, sceny wiejskie, miejskie oraz portrety znanych postaci historycznych. Rarytasem są zamieszczone fotografie; przedstawiają często nieistniejące już budynki szkolne lub uczniów i kadrę nauczycielską. Podpisom często towarzyszą urzędowe pieczęcie.

Nasi także podziwiali

Bogatym zasobem genealogicznym są nazwiska dzieci w wieku szkolnym w Polsce 1926 roku zawarte w tomach od 7 do 110 Deklaracji. Znajdziemy tu również wpisy ze wszystkich szkół ówczesnej Gminy Jelna w powiecie łańcuckim.

Jelna – Szkoła Powszechna 2 klasowa
Opiekun: Maria Łączna, kierownik: Wincenty Tokarz
Banaś Władysław, Baran Barbara, Cały Marian, Chojnacki Stanisław, Cholewa Michał I, Cholewa Michał II, Ciągło Aniela, Czerwiński Józef, Danys Jan, Danys Józef, Danys Wojciech, Dec Józef, Drożdżal Anna, Drożdżal Augustyn, Drożdżal Józef, Drożdżal Maria, Drożdżal Zofia, Fil Józefa, Grzybowska Józefa, Horoszko Michał, Kania Adam, Kania Antoni, Kania Józef, Kania Józefa, Kania Julia, Kania Katarzyna, Kania Zofia, Kiełbowicz Maria, Klimek Jan, Kołodziej Wincenty, Kostek Agnieszka, Jan, Kozyra Michał, Kozyra Zofia, Leśko Adam, Leśko Aniela, Leśko Józef I, Leśko Józef II, Leśko Piotr, Leśko Zofia, Lipińska Apolonia, Lipińska Julia, Lów Fajga, Maruszak Wiktoria, Mazur Krystyna, Mazur Marcin, Mierzwa Zofia, Mierzwińska Zofia, Mierzwiński Jan, Mierzwiński Józef, Mierzwiński Michał, Nicpoń Genowefa, Opalińska Agnieszka, Opalińska Zofia, Pączka Józefa, Pączka Zofia, Raisenfeld Całał, Ryczkowski Andrzej, Ryczkowski Jan, Stachnio Piotr, Szarek Anna, Walawski Józef, Walawski Roman, Warchoł Jan, Warchoł Jędrzej, Warchoł Katarzyna I, Warchoł Katarzyna II, Zawadzki Antoni, Zawadzki Ignacy, Zawadzki Jan, Zawadzki Józef I, Zawadzki Józef II, Zawadzki Wincenty, Ząbczyk Maria, Zygmunt Jan, Zygmunt Józefa, Zygmunt Marcin, Zygmunt Michał.

Judaszówka – Szkoła Powszechna 1-klasowa
opiekun i kierownik: Leonard Sitnik.
Dudek Stanisława, Grzywna Franciszek, Jaromin Katarzyna, Jaromin Zofia, Kania Franciszek, Kiełbowicz Katarzyna, Kozłowska Aniela, Kozłowska Katarzyna, Kozłowska Zofia, Kozłowski Michał, Kozyra Maria, Malczak Wojciech, Mierzwińska Anna, Mierzwińska Józefa I, Mierzwińska Józefa II, Mierzwińska Katarzyna, Mierzwiński Józef, Piecuch Władysław, Romańska Katarzyna, Romańska Maria, Romański Jakób, Rychel Julia, Sarzyńska Agnieszka, Sarzyński Jan, Sarzyński Józef I, Sarzyński Józef II, Sarzyński Wojciech, Siuzdak Julia, Sulikowska Zofia, Sulikowski Wojciech, Szarek Antoni, Szarek Jan, Szarek Józef, Szarek Zofia, Szczepański Paweł, Szczepański Tomasz, Turas Franciszek, Turas Zofia, Wiatr Franciszek, Wiatr Jakób I, Wiatr Jakób II, Wiatr Jan I, Wiatr Jan II, Wiatr Marcin, Witek Magdalena.

Łętownia – Szkoła Powszechna 4-klasowa
opiekun: Franciszek Kostyra, kierownik: Franciszek Urban
Hołd i pozdrowienia wolnym obywatelom przesyłają w imieniu zebranych na uroczystości 150-lecia niepodległości Stanów Zjednoczonych. Wolnym dzieciom – dzieci wolne: Kida Katarzyna, Kostyra Jan, Machowski Józef i Zaręba Zofia oraz kadra nauczycielska: Józef Baran, Zofia Iwanicka , ks. Jan Markiewicz, Franciszek Urban i Helena Urban .

Wólka Łętowska – Szkoła Powszechna 2-klasowa
opiekun: Stanisław Chowaniec, kierownik: Jadwiga Orłowska
Dedykacja identyczna jak w Łętowni. Uczniowie: Chowaniec Józef, Fiałkowska, Piędel Jan, Pleśniarski Walenty, Sałęga, Sibiga Anula, Sowa Katarzyna, Zastawny Antoni, Zastawny Józef oraz kadra nauczycielska: Józefa Gąskówna , ks. Jan Markiewicz i Jadwiga Orłowska.

Łukowa – Szkoła Powszechna 1-klasowa
Opiekun: Jan Półćwiartek, kierownik: Michalina Gdulówna
Bąk Andrzej, Bąk Antoni, Bąk Marcin, Bąk Maria, Dubiel Wojciech, Duch Maria, Duch Zofia, Gdulówna Michalina (nauczycielka), Juśko Maria, Kostek Michał, Kostek Zofia, Kowal Marcin, Lisowiec Aniela, Lisowiec Jan I, Lisowiec Jan II, Lisowiec Klara, Majewski Andrzej, Marcinowski Antoni, Marcinowski Józef, Marcinowski Michał, Półćwiartek Franciszek, Półćwiartek Józefa, Półćwiartek Michał I, Półćwiartek Michał II, Półćwiartek Zofia, Rudzińska Agnieszka, Rudzińska Maria, Rudzińska Zofia, Ryczkowski Kazimierz, Ryczkowski Michał, Smoła Jan, Smoła Magdalena, Trojan Maciej, Wanat Bronisława, Wańczyk Katarzyna, Wańczyk Katarzyna, Wańczyk Michał I, Wańczyk Michał II, Wańczyk Zofia I, Wańczyk Zofia II, Waśko Anna, Waśko Franciszka, Waśko Waleria, Wiatr Aniela, Wiatr Katarzyna, Wołoch Aniela, Wołoch Katarzyna, Zebzda Michał, Żuraw Anna, Żuraw Franciszek, Żuraw Michał.

Ruda Łańcucka – Szkoła 1-klasowa mieszana
opiekun i kierownik: Petronela Drobianka,
Bigas Aniela, Filip Apolonia, Gnatek Franciszek, Grześkiewicz Józef, Jandzińska Aniela, Jandzińska Zofia, Kłak Zuzanna, Kusy Władysław Leśko Józef, Miazga Józef, Miazga Zofia, Padowski Franciszek, Paul Maria, Paul Szczepan, Rudziński Franciszek, Sarzyński Stanisław, Strojek Wojciech, Sudoł Józef, Tudryn Maria, Wasilewicz Jan, Zielińska Maria.

Sarzyna – Szkoła Powszechna
opiekun: Feliks Miazga, kierownik: Maksymilian Chmura
Amarowicz Jan, Bąk Julia, Bąk Michał, Bergstein Tobiasz, Chmura Tadeusz, Cieśla Jan, Cieśla Julia, Cieśla Maria, Czadowska Julia, Dąbek Antoni, Dąbek Jakób, Dec Katarzyna, Dec Zofia I, Dec Zofia II, Dubiel Wojciech, Dudek Magdalena, Dużak Aniela, Dużak Franciszka, Dużak Wojciech, Gancarz Emilia, Gramatyka Julia, Gramatyka Maria, Hapel Jan, Hapel Wojciech, Józefara Julia, Kak Katarzyna, Karakulska Barbara, Kiełbowicz Michał, Kolano Jan, Kolano Zofia, Koprek Andrzej, Koprek Ludwik, Koprek Sebastian, Koprek Stanisław, Kostek Wojciech, Kowalewska Salomea (nauczycielka), Kozłowska Zofia, Kulec Stanisław, Kulec Szczepan, Kurylak Stanisław, Kusy Agnieszka I, Kusy Agnieszka II, Kusy Julia, Kusy Maria I, Kusy Maria II, Łuczak Agnieszka, Łuczak Józef, Małecki Paweł, Miazga Piotr, Muzyczkówna Maria (nauczycielka), Niedbała Andrzej I, Niedbała Andrzej II, Niedbała Wojciech, Nowakowska Magdalena, Padowska Zofia, Padowski Franciszek, Paluch Ludwik, Paszek Aniela, Paszek Antoni, Paszek Czesław, Paszek Franciszek I, Paszek Franciszek II, Paszek Katarzyna, Paszek Wojciech, Paszek Zofia, Paul Stanisław, Peitler Jadwiga, Piech Zofia, Sajdłowska Julia, Sajdłowski Michał, Sarzyńska Julia, Siedlecka Franciszka, Siedlecka Katarzyna, Smoła Franciszka, Smoła Maria, Smoła Zofia I, Smoła Zofia II, Smorągiewicz Józef, Smorągiewicz Kazimierz, Sorberbaum Mojżesz, Stachnio Zofia, Stachula Michał, Stalica Katarzyna, Stelzer Izaak, Stelzer Samuel, Strojek Katarzyna, Strojek Zofia, Szast Wojciech, Szych Józef, Szymula Aniela, Tarnawska Katarzyna, Trestka Julia, Trestka Katarzyna, Wachs Tobiasz, Wasilewicz Katarzyna, Wośko Andrzej, Zebzda Agnieszka, Zebzda Aniela I, Zebzda Aniela II, Zebzda Józef, Zebzda Katarzyna, Zebzda Zofia, Zielińska Julia, Zielińska Wiktoria, Żuraw Andrzej, Żuraw Antoni i Żuraw Jakób.

Tarnogóra – Szkoła Powszechna 3-klasowa
opiekun: Andrzej Rychlak, kierownik: Edward Wróbel
Szkoła liczyła 106 dzieci w 7 oddziałach. Deklarację podpisali tylko dorośli:
Rada Gminna: Gałdyś Jakób, Kak Józef, Kak Michał, Maczuga Andrzej, Maczuga Błażej, Olko Franciszek, Olko Paweł, Płachta Łukasz, Smoła Feliks, Smoła Szczepan, Sowa Jan, Tkaczyk Franciszek, Zawół Jan, Zawół Józef.
Rada Szkolna: Gałdyś Marek, Gałdyś Sebastian, Kak Ignacy, Kamiński Jan, Maczuga Leon, Rychlak Andrzej, Sztaba Ignacy, Tkaczyk Franciszek, Wróbel Edward.

Wola Zarczycka – Szkoła 6-klasowa mieszana
kierownik: Stanisław Antosz
Antosz Zbigniew, Bakałarz Franciszek, Banaś Franciszek, Banaś Zofia I, Banaś Zofia II, Betka Maria, Betka Paweł, Bogdan Aniela, Buczkowska Barbara, Buczkowski Dominik, Chciuk Wincenty, Chudzik Franciszek, Chudzik Roman, Czudak Anna, Czudak Grzegorz, Dąbek Florian, Dąbek Stanisław, Felsenfeld Mina, Fila Franciszka, Firla Agnieszka, Firlej Andrzej, Flis Antonina, Flis Julia, Florek Jan, Florek Józef, Gąska Franciszek, Gąska Tekla, Gąska Zofia, Iwanicka Agnieszka, Iwanicka Aniela, Iwanicka Zuzanna, Iwanicki Franciszek, Janiec Katarzyna, Jaromin Maria, Kamieniak Franciszek, Kiełbowicz Andrzej, Kiełbowicz Aniela, Kiełbowicz Leon, Kiełbowicz Piotr, Kliełbowicz Walenty, Kłak Andrzej, Kłak Helena, Kocieł Leon, Krasnodębski Józef, Kuduk Andrzej, Kula Bronisława, Kurcaba Anna, Kurcaba Maria, Kurcaba Tekla, Kwaśniak Agnieszka, Kwaśniak Piotr, Łach Katarzyna, Łoin Józef, Łoin Tekla, Maziarz Julia, Maziarz Wincenty, Miazga Kasper, Miazga Weronika, Mołdoch Barbara, Mołdoch Franciszek, Mołdoch Franciszka, Mołdoch Wincenty, Mołdoch Wojciech, Musz Aniela, Olechowska Agnieszka, Olechowska Jadwiga, Olechowski Gabriel, Olechowski  Józef, Olechowski Mikołaj, Perlak Maria, Perlak Sebastian I, Perlak Sebastian II, Perlak Wincenty, Piechowska Aniela, Piechowski Andrzej, Piechowski Marcin, Piechowski Paweł, Pieróg Katarzyna, Pieróg Marek, Piotrowska Helena, Potaczała Paweł, Potaczała Zofia, Ruszak Jan, Sarzyńska Aniela, Schlussenberg Gołda, Schlussenberg Lana, Siuzdak Jadwiga, Siuzdak Paweł, Smusz Waleria, Smycz Katarzyna, Smycz Małgorzata, Sroka Jakób, Sroka Jan, Sroka Maria, Swołek Jacek, Szczepański Piotr, Szwed Genowefa Szymańska Genowefa, Szymańska Józefa, Szymański Paweł, Turczyn Michał, Walat Stanisław, Walenia Sebastian, Weinstock Dwojra, Wojdyła Mikołaj, Zagaja Aniela, Zagaja Jadwiga, Zygmunt  Zuzanna oraz kadra nauczycielska z ks. Kuziarą.

Ciekawostką jest, że wśród setek podpisów polskich dzieci są – jak zauważamy – autografy ich żydowskich koleżanek i kolegów. Dla genealogów i historyków mogą być pomocne w rekonstrukcji losów ofiar niemieckich zbrodni, ponieważ złożone pod deklaracją podpisy to często ostatni ślad ich istnienia.

Drugie życie Deklaracji

Księgi przez wiele lat leżały zapomniane w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie. W latach 90. XX w. odnaleźli je bibliotekarze, którzy robili porządki w magazynach. To ogromna kolekcja, także w swoich rozmiarach, bo niektóre tomy Deklaracji są duże jak biurko. Starania o jej digitalizację były wieloetapowe. Do sieci trafiło 13 tomów. I znowu na kilka lat zapadła cisza. W grudniu 2015 roku. Biblioteka Polska w Waszyngtonie reprezentowana przez Grażynę Żebrowską i Samuela Ponczaka oraz Krzysztofa Willmanna przy wsparciu Ambasady RP nawiązała współpracę z Biblioteką Kongresu w celu digitalizacji tomów od 14 do 111. Przy wsparciu wolontariuszy, społecznych zbiórkach i dotacji polskiego rządu w 2017 roku sfinalizowano projekt. Owocem jest cyfrowa wersja wszystkich 30 tysięcy stron deklaracji dostępnych na stronie internetowej Biblioteki Kongresu.

Szukajmy przodków

Kolekcja jest dostępna on-line. W czasie świątecznych ferii, warto znaleźć chwilę na zapoznanie się z tym dokumentem i odszukać autograf wykaligrafowany własnoręcznie przez przodka. Znalezienie konkretnych nazwisk może zająć trochę czasu. Trzeba wejść na stronę Biblioteki Kongresu USA: https://www.loc.gov/collections/polish-declarations/ i w wyszukiwarce wpisać nazwę miejscowości. Tutaj na poszczególnych kartach szukamy konkretnej osoby. Jest też dobra wiadomość dla „wygodnickich”. Powstał projekt Polska 1926. Portret zbiorowy II RP, dzięki któremu do 2026 roku na 100-lecie powstania deklaracji mają być opublikowane wszystkie wpisy z deklaracji. Będą dostępne w internecie i każdy w ułamku sekundy znajdzie interesujące go nazwisko.

Bibliografia (wybór)
1. Darewicz Krzysztof, Zapomniany prezent od milionów Polaków, Rzeczpospolita, 7 sierpnia 2003.
2. Strona projektu: polska1926.pl/o_projekcie
3. https://fakty.tvn24.pl/fakty-o-swiecie,61/historia-polskiej-deklaracji-opodziwie-i-przyjazni-dla-usa,781196.html
4. https://ipn.gov.pl/pl/historia-z-ipn/121706,Lucja-Marek-Autograf-przodkaw-holdzie-dla-narodu-amerykanskiego.html

Janusz Motyka

Źródło:  Miesięcznik Azalia, nr 12 (188), grudzień 2023